VST

Van 2 augustus tot 22 september 2019 stelt Samuel Vanhoegaerden werken tentoon van Christian Dotremont in zijn galerij op de Zeedijk in Knokke-Heist. Een mooie, interessante en zeer uitzonderlijke overzichtstentoonstelling van werken van Dotremont, vooral uit zijn vroege jaren (1962: eerste logogrammen) tot 1979 (sterfdatum). Het belang van Dotremont voor Tervuren kan en mag niet onderschat worden. Hij is geboren in 1922 op de markt in Tervuren. Hij lag aan de basis van de Cobra-beweging samen met de Belg Noiret, de Nederlanders Appel, Corneille, Constant en de Deen Jørn.

“Er was een surrealisme, een expressionisme, enz… En er was… Cobra. Cobra dat – als het een isme moet zijn – het spontanéisme zou moeten zijn, maar ik verkoos in 1948 om aan mijn vrienden een naam zonder “isme” voor te stellen, ik verkoos een schokkende naam tegen het systematische van de “ismen”, en ik opteerde voor een geografische naam, ik zou het trouwens op prijs stellen, mocht er vaker worden gezegd dat ik de naam heb bedacht – één van mijn belangrijkste werken – en dat ik degene ben die enkele dagen voor het bedenken van deze naam (die door al mijn vrienden werd goedgekeurd), het initiatief nam om deze beweging op te richten …” Brief van Christian Dotremont aan Michel Butor, 9 september 1978, één jaar voor zijn overlijden.

Geïnspireerd door de oosterse kalligrafie begon Dotremont in Tervuren met zelfverzonnen tekens te werken. Combinaties van die tekens noemde hij logogrammen. ‘In plaats van horizontaal, in de boeken en in de schuiven van de musea te liggen moet mijn poëzie verticaal zijn. De poëzie moet zich oprichten, niet slapen in de boeken. We moeten de poëzie zien!’, zei Christian in 1956. Deze teksten of zinnen zijn korte gedichten die hij in een spontane beweging op papier zette. De letters zijn vrijwel onleesbaar, maar onderaan op het blad voegde Dotremont meestal de tekst toe in potlood. Zonder tekst heet het logogram: ‘texte incertain’.

 Dotremont bleef zijn hele leven lang verbonden met Tervuren, tot 14 dagen voor zijn overlijden in het sanatorium van Buizingen. Hij had er verschillende adressen, o.a. in het Royal Hotel op de markt (nu Caro’s winkel), waar hij zijn eerste logogrammen tekende tussen zijn vele reizen door (12) naar Lapland (in Ivalo) op zoek naar zuivere lucht (Dotremont leed aan TBC) en naar zijn geliefde Gloria (Ulla, Bente) die hij op reis in Copenhagen had leren kennen. Hij verbleef ook in de omgeving van het Afrikamuseum en langdurig in het huis ‘Pluie des Roses’, vlakbij de woning ‘La Nouvelle Maison’ van Henry Van de Velde. Dit was een bejaardentehuis en Dotremont had er zijn atelier op zolder. Onder andere Appel en Alechinsky hebben hem hier meermaals bezocht, om samen werken te maken (quatre mains). Er zijn hiervan vele foto’s en brieven bewaard.

De tentoonstelling geeft een bijzonder overzicht van zijn eerste werken tussen 1962 en 1965. Vanhoegaerden heeft zich 20 jaar geleden geïnteresseerd voor het werk van Christian Dotremont en is in contact gekomen met zijn broer Guy, die bij de dood van Christian alle werken erfde.

De productie van Dotremont is beperkt tot 1800 werken. Naar schatting heeft hij 80% van zijn hele oeuvre verbrand. Voor Christian Dotremont moest een logogram aan 3 voorwaarden beantwoorden: de tekst moest goed zijn, de scriptuur (tekenschrift) ook, en vooral de verhouding tussen beide moest mooi en evenwichtig zijn. Zoniet vernietigde hij het werk.

Dotremont wordt als dichter-poëet gerekend tot de belangrijkste Franstalige dichters en zijn logogrammen zijn volgens Apollinaire één van de grootste poëtische uitvindingen van de 20e eeuw.

Het archief van Dotremont omvat vele brieven van andere kunstenaars, dichters en schilders (Alechinsky en Mogens Balle), foto’s, penselen (Dotremont kocht zijn materiaal in de vroegere winkel van mevrouw Pinte op de markt) en getuigenissen. Het Cobra-archief werd voor onderzoek door zijn broer Guy overgebracht naar het IMEC (Institut Mémoires de l’Edition Contemporaine) te Caen (FR). Dit instituut is opgericht door President Mitterand in een abdij als onderzoekscentrum van geschriften. De droom van broer Guy was om een Cobra-Dotremont museum in Brussel te bouwen. (in de Strostaat nr. 10, waar de Cobraleden verbleven). De Brusselse Gemeenschap was het idee genegen en kocht de grond, doch de financiering ontbrak. Guy liet het archief later overbrengen naar de ‘Koning Boudewijnstichting’ in afwachting van verdere ontwikkelingen, doch met specifieke verwachtingen.

In samenspraak met de familie en de ‘Stichting’ heeft Samuel Vanhoegaerden alles overgenomen. De eerste logogrammen van Christian Dotremont zijn autobiografisch zoals deze over zijn geliefde muze Gloria die hij in 1951 leerde kennen. Ze verbleef ook in Tervuren in het Royal Hôtel des Valises, zo genoemd omdat Christian zijn valiezen gebruikte deels als bureau, om er zijn logogrammen in op te bergen en anderzijds om te reizen naar Lapland. Dotremont schreef in het Frans, maar maakte ook enkele werken in het Engels, Laps en Deens en ook in het Nederlands (“Licht en Lucht lachen”, samen met Karel Appel) en met Hugo Claus.

Als materiaal verwerkte hij logogrammen op papier, karton, hout en sneeuw (vergankelijke kunst), slechts enkele op doek, al dan niet gemaroufleerd, een techniek die hij van Alechinsky overnam.

Voor deze tentoonstelling heeft Samuel Vanhoegaerden een zeer verzorgde tweetalige overzichtscatalogus uitgegeven, met voorwoord van Michel Draguet, Algemeen Directeur van de KMSK en een zeer overzichtelijke toelichting van het oeuvre en het leven van Christian Dotremont, met vele foto’s (over zijn verblijf in Tervuren) en afbeeldingen van zijn belangrijkste logogrammen (ook de Dotremont muur op de Markt met het logogram).

Zijn broer Guy (1926-2018) heeft 39 jaar van zijn leven gegeven om het werk van zijn broer te bewaken, te tonen en ervoor te zorgen dat men van zijn oeuvre zou houden, voor de keuze van een instituut dat zich ontfermt over de archieven van zijn broer en ze in de best mogelijke omstandigheden voor serieuze onderzoekers te bewaren.

Zijn laatste wens was de archieven in leven te houden en een Cobra-ruimte en/of ‘Dotremont huis’ in Tervuren te creëren.

Een opmerkelijke tentoonstelling voor al wie Tervuren en Dotremont genegen is.

  Michel De Brauwer